كنش گفتاری یكی از مبانی ایجاد ارتباط كلامی در آثار ادبی است. نظریه «کنش گفتاری» یکی از مباحث مهم تحلیل گفتمان در حوزه زبان شناسی به شمار می رود که در ابتدا توسط «آستین» مطرح شد و سپس «سرل» طبقه بندی پنج گانه ای را برای آن ارائه داد. بر مبنای این نظریه‌، مبادله‌ی اطلاعات در قالب ساختار و كنش های گفتار صورت می‌پذیرد که با تمركز بر آن ها در یك متن، می‌توان وضعیت و موقعیت اجتماعی اشخاص موجود در اثر را تحلیل كرد و لایه های پنهان شخصیت های آن را بهتر شناخت. جزیره سرگردانی اثر سیمین دانشور كنش‌های گفتاری قابل ملاحظه‌ای دارد که با توجه به جنسیت اشخاص متفاوت است. در مقاله‌ی حاضر تلاش شده است تا بر مبنای نظریه كنش‌های گفتاری سرل، گفتارها استخراج، طبقه بندی و سپس به تبیین و تحلیل گفتار زنان و مردان موجود در این رمان پرداخته شود. در این میان ارتباط كنش‌های گفتاری با وضعیت اجتماعی اشخاص موجود در اثر نیز سنجیده شده است. نتایج به دست آمده از این بررسی نشان می‌دهد كه میان زنان و مردان در جامعه‌ی معرفی شده در جزیره سرگردانی نابرابری‌های جنسیتی وجود دارد که موجب ایجاد نارضایتی و یا سرخوردگی در شخصیت های زن داستان شده است و این امر همواره نقش زنان در جامعه را نقشی انفعالی و کمرنگ معرفی می کند. به گونه ای که به نظر می رسد جامعه از داشتن زنانی روشنفکر و باسواد محروم است. بنابراین کنش‌گفتاری شخصیت های داستان با هدف و مقصود گوینده ی آن ها متناسب و همگون است.

نیاز بشر به عشق و ذات زیبای او بی شک یکی از دلایل متقن و اساسی برای به کارگیری مضمون عشق در اشعار پارسی بوده است. در این میان نمی توانیم از بن مایه های روان شناختی در گرایش انسان به این مبحث غافل باشیم ؛ هدف از این پژوهش بررسی عشق در اشعار حمیدی شیرازی و شمس لنگرودی بر اساس رویکردهای تنظیم هیجان تاب آوری و کارکرد مقابله ای است. این پژوهش به شیوۀ توصیفی و از نوع تحلیل محتوا بر اساس نظریه های مرتبط با هویت ، اعتماد به نفس و کارکرد مقابله ای بوده است که در جای جای این جستار و در تحلیل اشعار مرتبط با عشق مورد استفاده قرار گرفته است. یافته های پژوهش بیان گر آن است که شعر حمیدی تحت سیطره جریان دنباله دار عشقی قرار داشته که تا آخر عمر هم او را رها نکرده است و اشعار شمس لنگرودی نیز پیوند ناگسستنی با جامعه ، عشق، طبیعت و زمان دارد. عشق در اشعار هر دو شاعر سبب درد و تألم بسیاری معرفی شده است. حمیدی با سرودن ابیات عاشقانه سعی دارد تاب آوری خود را در برابر اندوه و ماتم ناشی از عشق ، افزایش دهد. شمس لنگرودی نیز درون مایۀ شعرش در خصوص عشق ورزی توام است با اندوه؛ گویی او هم برای تاب آوری بیشتر و رهایی از غم و اندوه ناشی از عشق به شعر پناه آورده است؛ حمیدی گاه در تنظیم هیجانات عاطفی خود ناموفق است تا حدی که نا امیدی بر او چیره می گردد و لکن شمس لنگرودی در این وادی، پیروزمندانه عمل می کند و بر هیجانات ناشی از عشق چنان چیره می گردد که به خرسندی و رضایت مندی از عشق با وجود اندوه ناشی از آن می رسد. حمیدی در شعرش و در فراق از معشوق ، از راهبرد مقابله ای با رویکرد پذیرش ، توجه و آگاهی بهره می جوید. در شعر شمس لنگرودی تاب آوری روان تحلیلانه در شعر او بسیار به چشم میخورد. شمس لنگرودی نیز در راهبردهای مقابله ای به درجه ای ارتقا می یابد که برای سازگاری با پیامدهای عشق ، آن چنان با آن در هم آمیخته و یکی می گردد که با تمام اندوه و سختی ها، عشق را می ستاید.

پرداختن به پدیده کنش و نظریه های مربوط به آن در جامعه شناسی موردتوجه گسترده است. اما تحلیل و بررسی کنش شخصیت ها به‌گونه‌ای خاص در منظومه های داستانی اغلب موردبحث قرار نگرفته است. هدف اصلی مقاله تبیین و بررسی کنش عقلانی معطوف به هدف موردنظر ماکس وبر (1864- 1920) برای نشان‌دادن چگونگی و همچنین شکل گیری حوادث بر اساس این کنش در شخصیت اصلی داستان عاشقانۀ همای و همایون خواجوی کرمانی است. درواقع اهمیت نگاه خواجو به ویژگی های کنش فعال، نیروی انگیزشی هدف و عمل در شخصیت همای، با درک وبر از کنش عقلانی معطوف به هدف همسو و قابل‌بررسی است. همچنین این پژوهش یک سؤال اساسی را مطرح می کند که: مؤلفه های اساسی کنش عقلانی در شخصیت همای چیست؟ در این نوشتار به روش تحلیلی - توصیفی و با نگاه به نظریه کنش اجتماعی ماکس وبر (۱- عقلانی معطوف به هدف ۲- عقلانی معطوف به ارزش ۳- عاطفی یا انفعالی ۴- سنتی) بر تبیین و آگاهی از ویژگی های کنش عقلانی شخصیت همای (کنش، وسیله و هدف) تمرکز دارد. به‌این‌ترتیب، این استدلال به دست می آید که در این کنش عقلانی، رابطه بین شخصیت و کنش، در دگرگونی و تغییر حوادث داستان تأثیرگذار بوده و تثبیت می شود.

حسین بن اکبر اصفهانی متخلّص به «الهام»، از شاعران قرن دوازدهم هجری است؛ دست نویسِ دیوان اشعار الهام مشتمل بر غزلیات، قطعات، رباعیات و چند مثنوی و یک ساقی نامه به شمارة ۳۱۹۷ در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود. تاثیر اندیشه های مذهب تشیع بر زبان و محتوا، پیروی از آثار پیشینیان به ویژه حافظ و سعدی و سادگی زبان از ویژگی های بارز شعر الهام است. شعر الهام از سبک رایج آن دوره سبک هندی فاصله دارد و به سبک بازگشت ادبی نزدیک است. بررسی و تحلیل سبک شناختی شعر الهام ضمن اینکه شگردهای هنری، زبانی و پیام های فکری این شاعر را آشکار می کند؛ می تواند به کشف بخشی از حقایق مربوط به تاریخ و فرهنگ ایران منجر شود.

یکی از مباحث بنیادین در غزلیات کمال، مقولة زیبایی است. کمال دو نگاه به مقولة زیبایی دارد: نگرش معرفت شناسانه و نگرش معناشناسانه. در نگرش معرفت شناسانه، بُن مایه های فلسفی زیبایی را با مبانی ذوقی و شهودی خود در می آمیزد؛ لذا زیبایی را در دو ساحت ذهن و عین، مجاز و حقیقت مطرح می کند که منشأ آن، زیبایی مطلق خداوند است. در نگرش معناشناسانه با تکیه بر علم نظر به تبیین ویژگی واژه های هم سنگ زیبایی و مکمل زیبایی می پردازد. این مقاله به روش تحلیلی به واکاوی مقولة زیبایی در غزلیات کمال می پردازد؛ با این نتیجه که کمال در مقام یک عارف، شرح و بسط کشف و شهودی خود را بر ریشه های فلسفی زیبایی می افزاید؛ و گویی اندیشه ای نوین در این زمینه خلق کرده است. هم چنین در تبیین معناشناسانه زیبایی، حسن را به عنوان مفهومی که بر اساس علم نظر سنجیده می شود، نخستین مفهوم زیبایی می داند که دارای مراتب «لطف» ، «ملاحت»، و «آن» است. لطف مرتبه ای بالاتر از حسن است؛ در واقع چاشنی ای است که بر مزة حسن می افزاید. ملاحت کیفیتی است که درک می شود؛ ولی قابل وصف نیست. در نهایت «آن» کیفیتی رمز آلود و غیرقابل توصیف در معشوق است که همگان توان درک آن را ندارند.

کهن‌الگوها محتویات ضمیر ناخودآگاه جمعی انسان محسوب می‌شوند که نخستین بار کارل گوستاو یونگ، آن را در قالب نظریه‌ای مطرح کرد. او معتقد بود کهن‌الگوها صورت‌هایی ازلی به شمار می‌روند که بین تمامی اقوام مختلف بشر مشترک هستند و امروزه این صورت‌های مثالی در قالب نقد اسطوره‌ای و کهن‌الگویی در آثار ادبی بررسی می‌شوند‌. آنیما یکی از مهم‌ترین کهن الگوهاست. پژوهش حاضر با بررسی آنیما در غزلیات محمدسعید میرزایی درصدد است که نشان دهد نیمة زنانة روان چگونه در سروده‌ها بازتاب یافته است، چه نمادهایی به کار رفته‌اند و پیوند ادبیات و روان‌شناسی را در غزل معاصر آشکار ‌سازد. بر این اساس غزلیات محمد سعید میرزایی به عنوان جامعة آماری برگزیده شد. با بررسی غزلیات بر مبنای پژوهش استقرایی آشکار شد که تجلی کهن‌الگوی آنیما در غزل‌های میرزایی در چهار بخش عمده قابل طبقه‌بندی است که به ترتیب بسامد شامل «مفاهیم ذهنی و انتزاعی»، «عناصر طبیعت»، «اشیا» و «اعداد» می‌شود؛ تجلی آنیما از طریق مفاهیم ذهنی بسامد بیش‌تری دارد، پس از آن طبیعت و عناصر آن قرار دارد و اشیا و اعداد نیز بسیار کم در غزلیات با آنیما پیوند خورده‌اند. این فراوانی نشان می‌دهدکه تمرکز فکری شاعر بر بعد معنایی و ذهنی آنیما متمرکز است و به جنبه‌های عینی آن کم‌تر ‌می‌اندیشد.

از بین شاعران ادبیات غنایی دورة معاصر که تأثیر بیشتری در تحول دیدگاه‌های شعر داشتند، می‌توان به سیمین بهبهانی و حسین منزوی اشاره کرد. آنچه که در این جستار مطرح است بُعد اجتماعی شعر غنایی بوده و نوع اندیشة این دو شاعر را آشکار می‌سازد. از این رو، دوگانگی رفتاری و ریاکاری که موجب فریب اذهان می‌شود، از جمله مؤلفه‌هایی هستند که شاعران ضمن نقد، از آنها دوری جسته‌اند. مقالة حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و رویکرد تطبیقی سعی دارد نشان دهد که دو شاعر از چه نوع ریاکاری سخن گفته‌اند؟ شناخت نشانه‌های این صفات می‌تواند انسان را در چگونگی برخورد با این افراد یاری کند و بررسی اشعار دو شاعر عاملی برای دستیابی به قدرت اجتناب از آنهاست. در این میان سیمین به طور مستقیم و با تعدّد و تنوّع بیشتری این رذیله را مطرح کرده است؛ در حالی که منزوی تلاش می‌کند تا تعهّد اجتماعی را عاطفی‌تر لحاظ کند. آنچه را که هر دو شاعر توانسته‌اند براساس موازین اخلاقی به مخاطب نشان دهند، کاربرد واژة نقاب، افسون، پتیارگی و فریب بوده که در ترادف با ریا به طور یکسان به کار رفته است.

ویرانه‌های بنای باشکوه ایوان مداین پیوسته منبع الهام شاعران بوده است. بُحتُری شاعر عرب (206-284) یکی از نخستین شاعرانی است که با دیدن عظمت این بنا شعری در وصف آن سرود. در ادبیات فارسی نامدارترین شعری که در واکنش به دیدار از کاخ مداین سروده شده است قصیده «ایوان مداین» سروده خاقانی، (581-520) است. سده‌ها پس از خاقانی، میرزاده عشقی (1303-1273) نیز، پس از دیدار از ویرانه‌های این بنای باشکوه یک اُپرا زیر عنوان «رستاخیز شهریاران ایران» با الهام گرفتن از این بنا سرود. رویکرد ادبی بینامتنیت، که برگرفته از یافته‌های زبان‌شناسی نوین است، بر این اصل که هیچ متنی خودبسنده نیست بنا شده است. بر اساس این رویکرد ادبی، خوانش دقیق و نیز تعیین جایگاه هر اثر ادبی تنها با مقایسه آن با آثاری که پیش و یا پس‌ازآن آفریده‌شده‌اند امکان‌پذیر است. هدف پژوهش حاضر، که پژوهشی توصیفی تحلیلی است و به شیوه کتابخانه‌ای انجام‌شده است، مقایسه قصیده «ایوان مداین» خاقانی و اُپرای «رستاخیز شهریاران ایران» سروده میرزاده عشقی با به‌کارگیری نظریه بینامتنیت است. در این پژوهش، که بر تفاوت‌های این دو اثر تمرکز دارد، تلاش می‌شود با ذکر عواملی، مانند سبک شعری و جهان‌بینی متفاوت دو شاعر، و نیز تفاوت در زمانه‌ای که این دو شعر در آن سروده شده‌اند، تصویری کامل‌تر از آنچه پیش‌تر وجود داشته است از این دو شعر و شاعران آن‌ها ارائه شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که گرچه منبع الهام این دو اثر یکسان است، اما تماشای ایوان مداین دو احساس و اندیشه متفاوت را در این دو شاعر برمی‌انگیزاند و هرکدام از این دو شاعر با توجه به سبک شعری، جهان‌بینی ، و نیز ویژگی‌های زمانه‌ای که در آن می‌زیست، دیدگاه خاص خود را درباره ویرانه‌های باشکوه مداین بیان می‌کند.